OSMANLI Ä°MPARATORLUÄžUNDA YABANCI POSTALAR VE ÜLKEYE ZARARLARI

Yunus Türkölmez

Osmanlı Ä°mparatorluÄŸunda posta teÅŸkilatı 1840 yılına kadar sadece devlet hizmetlerinde görev yapıyordu. Aynı yılın Ekim ayında Posta Nezaretinin kurulmasından sonradır ki halkın da haberleÅŸme ihtiyacına cevap verilmeye baÅŸlandı. Ancak yabancı postalar daha 16. yy.ın sonlarından itibaren faaliyete baÅŸlamışlar ve 300 seneyi aÅŸan bir süre ülke içi ve dışı haberleÅŸmede etkin bir rol oynamışlardır.

Ä°mparatorluÄŸun devlet sınırları içerisinde yabancıların iÅŸlettikleri ilk Posta TeÅŸkilatı Venedikliler tarafından kurulmuÅŸtur. 1580 yılında Ä°skenderiye Halep –Ä°zmir-Ä°stanbul arasında Posta Kuryeleri çalıştırılmaya baÅŸlanır. Önceleri gizli olarak çalıştırılan kuryeler zamanla hem çalışma alanlarını geniÅŸlettiler hem de bu tarihten itibaren açık olarak çalışmaya baÅŸladılar.

En geniÅŸ yabancı posta teÅŸkilatını ise 1746 yılında Avusturya Devleti kurmuÅŸtur. (19.yy.da 70’in üzerinde Osmanlı Åžehrinde ÅŸube veya acenta açmıştır) Bundan sonra ardı ardına diÄŸer yabancı ülke postaları kurulmaya baÅŸlanır. 1748 yılındaRusya, 1812 yılında Fransa (36 ayrı ÅŸehirde), 1832 de Ä°ngiltere, 1870 yılında iseAlmanya tarafından kurulur ve iÅŸletilmeye baÅŸlanılır. Bunlara yine ayrıca faaliyet yürüten Ä°talya, Yunanistan, Romanya ve Osmanlı Devletinin bir eyaleti olmasına raÄŸmen Mısır postalarını da eklemeliyiz.

Rusya, fiilen posta faaliyetleri yürütmekle kalmaz, bunu daha bir üst boyuta taşıyarak 1873 yılında Osmanlı Devleti ile yaptığı Ticaret AntlaÅŸmasına “resmi posta büroları” açmakla ilgili bir hükümde koydurmuÅŸtur. 1859 yılından itibaren ise Beyrut, Çanakkale, Yafa ve Ä°zmir’de bürolarını açar.

Özellikle sahil ve önemli ticaret merkezlerinde teÅŸkilatlanan yabancı postaların kapitülasyonlarla çok yakın bir iliÅŸkisi vardır. Ne zaman yabancı postaların kaldırılma giriÅŸimleri gündeme gelse, kapitülasyonlarla kendilerine ayrıcalıklar tanınmış olan devletler bunun çıkarlarına aykırı olduÄŸu gerekçesiyle karşı çıkmışlar ve giriÅŸimleri durdurmuÅŸlardır. Hatta Fransız’lar bunun bir adım ötesine de geçmiÅŸ ve kendi posta kuryelerinin Osmanlı Devlet Posta Tatarları hükmünde (eÅŸdeÄŸer yetkilerde) tutulmasını dahi istemiÅŸlerdir.(Bu amaçla 24 Muharrem 1270 tarihinde Sadarete bir tezkere ile baÅŸvursalar da olumlu bir sonuç alamazlar)*

Yabancı Postalar imparatorluk sınırları içerisinde hem kara, hem de deniz hatlarında çalışmışlardır. Ülke emniyetini ve idareyi olumsuz yönde etkilemiÅŸ, halka yeterli ve düzenli postacılık hizmeti verilmesini engellemiÅŸlerdir. Üstelik elde ettikleri gelirden Osmanlı Devletine pay vermekte istememiÅŸlerdir. Oysa sadece Vapur Postası yoluyla yılda yaklaşık 300.000 mektup taşıyorlardı. Buna karşılık kendi devletlerine yılda 600.000-800.000 Frank arasında önemli bir gelir saÄŸlıyorlardı. Ayrıca para ve eÅŸya taşımacılığı da yapıyorlardı. Taşıma iÅŸi büyük bir gelir getiriyordu. Her posta bürosu kendi ülkesinin para birimi üzerinden özel bir tarife uyguluyor ve kendi pulunu kullanıyordu.

Yabancı Postaların İdareye Olumsuz Etkilerine Gelince;

Olumsuz etkileri bir hayli fazlaydı. Bunların başında devletin ülkeye girmesini yasakladığı yayınlar konusu geliyordu. Bu postalar denetlenemediÄŸi için rejim muhalifi aydınların mektupları ve yabancı gazeteler rahatlıkla ülkeye girebiliyordu. ÖrneÄŸin 1867-1868 yıllarında Osmanlı aleyhine yayın yapan Yunan Gazeteleri bunların başında geliyordu. Devlet buna engel olmak ister ve bu amaçla 1868 Ocağında Ä°stanbul’da ki Yunan Postanesini kapatır. Fakat bu giriÅŸim hiçbir iÅŸe yaramaz. Çünkü Yunan Postanesi hemen Fransız ve Avusturya vapur ÅŸirketleri ile anlaÅŸmış ve Ä°zmir’de ki posta bürosunun yönetimini de 1887 yılında Avusturya’ya devretmiÅŸtir.

Yine Romanya’da kurulan bir komite, Osmanlı ülkesindeki Ulah ve Arnavutları isyana teÅŸvik eden gazetelerini Avusturya Postası aracılığıyla rahatça ulaÅŸtırabiliyorlardı.**

Yabancı Postaların varlığı Osmanlı Devletinin kendi posta teÅŸkilatının örgütlenmesini de olumsuz olarak etkiliyordu. Devlet bunlarla mücadele edebilmek için sahillere ve bunların yoÄŸun bulunduÄŸu diÄŸer merkezlere daha çok önem vermek mecburiyetinde kalmıştır. Ve hatta bunlarla rekabet açısından bazı bölgelerde daha ucuza taşımacılık da yapmıştır.

1874 yılında Bern’de toplanan Milletlerarası Posta Kongresinde Osmanlı Delegasyonu Yabancı Posta Bürolarının kaldırılmasını istemiÅŸse de kongre buna yetkili olmadığı için bir sonuç alınamamıştır.

1880 yılında hükümet tarafından bir Ä°ngiliz Posta Yüksek Memurun baÅŸkanlığındaMilletlerarası Osmanlı Postası kurdurulur. Fakat bu kuruluÅŸ bazı devlet dairelerinin önemsiz mektup postalarını taşımak dışında bir iÅŸ yapamaz.

27 Mart 1900 tarihli bir belgeye göre tüm ülkede faaliyet gösteren yabancı postaların dağılımı ÅŸöyledir. Avusturya 29 ÅŸehirde, Fransa ve Rusya 18’er ÅŸehirde, Almanya 5 ve Ä°ngiltere 3 ÅŸehirde faaliyet göstermektedir. Ancak yabancı postaların kaldırılması fikri giderek güçlenir ve hız kazanır. Bunun gerekçelerini ise ÅŸöyle sıralamak mümkündür.

Ø  Her ülkede postayı iÅŸletme hakkı devletindir.

Ø  Yabancı Postalar ülkeye “evrak-ı muzırra” sokmaktadır.

Ø  Ayrımcı hareketleri desteklemektedirler.

Ø  Gelir kaybına neden olmaktadırlar.

Ø  KuruluÅŸları hiçbir andlaÅŸmaya dayanmamaktadır. Faaliyetlerini zaten geçici izinlerle yürütmektedirler.

Bütün bu haklı gerekçelerle, özellikle de Kırım Harbi sonrası hızlanan kaldırma çalışmalarından bir sonuç alınamaz. Hatta Avusturya ve Ä°ngiltere ile bu konuda yapılan ikili anlaÅŸmalar dahi bir sonuç getirmez.

Yabancı Postalar ülkenin egemenliÄŸini o kadar tehdit etmektedir ki ünlü vatan ÅŸairi Namık Kemal bu durumu “Vatan takriben deÄŸil, katiyen bizimdi. Kalesinden posta puluna kadar” diye ifade etmiÅŸtir.

Ziya PaÅŸa ise hükümetin yabancı postaları kapattırmaya muktedir olamamasını 1868 yılında Hürriyet Gazetesinin 12. Sayısında (27 Cumadelula/Cemaziyelevvel 1285) ÅŸöyle eleÅŸtiriyordu. “Vah koca Bab-ı Ali sen bu günleri de mi gördün? Dava-yi dirayetlerini yere göÄŸe sığdıramaz Vükela(bakanlar) idaresindesin. Yılda üç milyon kise(1 kise=6500 kuruÅŸ) varidatın(gelir) ve bu kadar bin askerin ve donanma ve mühimmatın var. Saltanatın, ÅŸevketin yerinde. Bu derece itibarsızlık sana nereden geldi? Bu iki devlet (Fransa ve Avusturya) bir zamandan beridir senin tek hayırhahın(iyiliÄŸini isteyen) olmak davasında bulunuyorlar. Ya bu hakareti niçin ettiler?”.

Burada dikkat çekmek istediÄŸimiz bir baÅŸka husus ise Osmanlı Devletinin kaldırma giriÅŸimlerine karşı canla baÅŸla ve her türlü diplomatik tehditle direnen bu güçlü ülkeler, Osmanlıya isyan ederek bağımsızlığını kazanan Yunanistan, Romanya, Bulgaristan vb diÄŸer yerlerdeki teÅŸkilatlarını çok kısa bir süre içerisinde kapatmışlardır.

Ancak Ä°ttihat ve Terakki yönetiminin Kapitülasyonları kaldırmasından (1911) sonradır ki, 1 Ekim 1914 Ekiminden itibaren yabancı postalar kapatılarak, bunlara ait Posta Kutuları toplatılır.

Ne yazık ki bu durum fazla uzun sürmez ve Sevr AnlaÅŸması ile yabancı postalar tekrar geri gelir. Kesin olarak kaldırılmaları ise Lozan görüÅŸmeleri sırasında 28 Nisan 1923 tarihli oturumda alınan kararla mümkün olmuÅŸtur.***

Dostlukla.

*Çünkü Menzilhanelerde Osmanlı Tatarlarının yorulan atlarını deÄŸiÅŸtirmeleri için sürekli yedek ve hazır atlar bulunduruluyordu. Hatta bu tatarlar yorulan atlarını deÄŸiÅŸtirmek için yolda herhangi bir yerde dahi sivil halkın atlarına el koyma yetkisine sahiptiler.         
**Ulahlar: Makedonya’da ve Balkanların çeÅŸitli yörelerinde yaÅŸayan Rumen (Roma) kökenli bir halk.
***Konuyla ilgili yararlanılan kaynaklar. Nesimi Yazıcı. “Osmanlı Ä°mparatorluÄŸunda Yabancı Postalar ve Atatürk Türkiyesinde Postacılık”. A.Ä°.T.Ä°.A. Gazetecilik ve Halkla Ä°liÅŸkiler Yüksek Okulu Ä°letiÅŸim Dergisi. 1981/3.s.137-197. Turgut Tan. “Osmanlı Ä°mparatorluÄŸunda Yabancılara VerilmiÅŸ Kamu Hizmetleri Ä°mtiyazları”. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi. C.XXII, No.2.(Haziran 1967). S.285-326.  Asaf Tanrıkut.“Türkiye’de Posta ve Telgraf ve Telefon Tarihi ve TeÅŸkilat ve Mevzuatı”. Ankara 1984. S.319-349. Yunus Türkölmez.”PTT’de Ä°ÅŸçi ve Memur Örgütlenmesi”. (Ankara.1988)