TELEFONUN ÜLKEMİZE GİRİŞİNİN KISA ÖYKÜSÜ VE İLK İMTİYAZ SÖZLEŞMESİ

Yunus TÜRKÖLMEZ

Son günlerde ülkemizin ana gündem maddesi iktidar ve çevresinin bulaştığı iddia edilen yolsuzluklar ile bunların açığa çıkmasında en önemli belge olarak sunulan telefon dinleme ve tapeleri. Bu baş belası denilen ve herkesin dinlendiğinden şüphelenmesine rağmen kullanmaktan bir türlü vazgeçemediği telefonu bu ülkeye kimler getirdi? ilk geldiğinde nasıl karşılandı? Bizde kısaca bu sürece bir göz atalım dedik.

Telefon ilk defa 1878 yılında Paris’te düzenlenen uluslararası bir sergide teşhir edilir ve denenir. Bundan tam bir yıl sonra 19 Temmuz 1879 tarihinde Osmanlı Devletine bir başvuru yapılarak 50 yıl müddetle telefon kurmak için imtiyaz hakkı istenir. Bu başvurunun o günün koşullarında reddedilmesine rağmen, hemen ardından iki ay gibi kısa bir süre sonra 20 Eylül’de (1879) İstanbul için yeni bir imtiyaz hakkı daha istenir ve o da reddedilir.

1880 yılında üçüncü kez,” yangın vukuunda faydalanmak ve isteyene 25 altın tesis masrafı ödemesi karşılığında verilmek üzere” yeni bir başvuru yapılır. Ancak bu başvuruya da izin verilmez.

Nihayet bundan bir yıl sonra, 1881 yılında Posta ve Telgraf Nezareti’nin Soğukçeşme Sokağındaki Nezaret Dairesiyle – Yenicami’deki ahşap Postane Binası arasında tek telli bir Telefon Hattı kurulur. Ülkemizde ilk defa işletilen telefon hattı bu hattır.

Daha sonra aynı yıl içinde (1881) eklenen hatlar ise şunlardır. Galata Millet Han’da ki Postane ile – Yenicami’de ki Postane arasında, Osmanlı Bankasının Galata Şubesi ile – Yenicami’de ki İstanbul şubesi arasında, Galata Liman Dairesi ile – Kilyos’ta ki Tahlisiye İdaresi arasında tek telli irtibatı olan hatlar döşenir. “Ancak 1886 yılının Ağustos ayında yayınlanan bir İrade-i Seniyye (padişah emri) ile bu son hat (Galata- Kilyos arasındaki) hariç diğer tüm telefonlar kaldırılmış ve hatlar toplatılmıştır.”

Osmanlı Devlet İdaresinin telefondan bu denli ürkmesi ve izin vermemesi üzerine çok şeyler yazılıp söylenmiştir. Devir Sultan 2. Abdülhamid (1876-1909) devridir. Bugünden bakınca çok şey söylenebilir belki ama burada asıl korkulan şey bu yeni icadın gizli faaliyetlerde kullanılması ihtimali idi. Bu durumu PTT eski Genel Müdürlerinden Asaf Tanrıkut, “Türkiye Posta Ve Telgraf Ve Telefon Tarihi Ve Mevzuatı”(Ankara 1984) isimli eserinde şöyle anlatmaktadır.

“Osmanlı Saray Mensupları ve bunlara tebaiyet eden Erkan-ı Devlet, telefonlardan ve her nevi elektrik tertibatından korkarlardı. Telefon tellerinin ‘gizli hat olmayacak’ diyerek havai çıplak telli olmasını özellikle istemişlerdir.

1892 yılından itibaren maarife, mekteblere kadar yayılan hafiyeliğin ve jurnalciliğin kısa tabirle ‘fesad-ı ahlakın’ şiddetle devam ettiği sıralarda ev dâhilinde mahsus telefonlar katiyen yasak edilmiş ve gümrüğe gelen telefon ve elektrik eşyasının geçirilmesine mani olunmuştur. Buna rağmen bunlar rüşvetle her zaman girmiştir. Hatta Meşrutiyetin ilanına kadar telefondan bahseden kitaplar okumak bile korkulur bir şeydir.”(cilt 2, s.682-683)

1908 yılında 2. Meşrutiyetin ilanından hemen sonra telefona karşı yasaklar kaldırılır ve ardından büyük bir hücum başlar. Başta resmi makamlar ve hükümet daireleri olmak üzere toplumun her kesiminden müracatlar yapılır. Ancak bu karmaşa içerisinde halktan toplanan paraların çoğu heba olup gider.

1908 yılının Temmuz ayından itibaren telefonda hükümet tekeli kabul edilerek Posta ve Telgraf İdaresi buna yetkili kılınır.

1909 yılında Fransa’dan 50 hatlık bir santral getirtilerek İstanbul Sirkeci’de ki Postanede kurdurulur ve buradan sadece Nazırlara ve bazı Resmi Dairelere bağlı hatlar kurularak 10 Mayıs (1909) tarihinde 28 hat olarak hizmete açılır. (1)

Kısa bir süre içerisinde bu hatların dolması üzerine yeni santrallar ithal edilerek Pangaltı, Maliye, Mebusan ve Beyoğlu Telgrafhanelerinde de birer dağıtım merkezi açılır.(2)

Giderek telefon kullanan sayısında büyük bir artış olur. Önce Tanin, İkdam, Sabah, Tasviri Efkâr gibi gazetelerin idarehanelerine ve bazı bankalara seneliği 12 Liradan birer telefon verilir. Abone sayısı da bu arada 825’e ulaşmıştır.

1911 yılına gelindiğinde ise İstanbul ve yakın çevresinin telefon imtiyazı Meclisi Ayan ve Mebusan’da kabul edilen tek maddelik bir kanunla 30 sene müddet ile Amerikan Western Elektrik Şirketi adına Mösyö Webb’e verilir.

Mösyö Webb’e verilen bu imtiyazı ve kurulan şirket ile imtiyaz şartnamesine konulan, bu günün özelleştirmelerinde dahi olmayan çok önemli hususları bir sonraki yazımızda ele alacağız. 

Dostlukla.

(1)   Bu santral ile birlikte toplam 45 adet manyetolu Masa Telefonu da alınmıştır. Devir ise artık Sultan 5. Mehmed Reşad (1909-1918) dönemidir.

(2)   Yine Fransa’dan önce 100 hatlık bir adet, ardından 25 hatlık iki adet, 15 hatlık bir adet ve 10 hatlık bir adet olmak üzere toplam 175 hatlık beş santral daha alınır.