FAZLI KÖKSAL

Tam bağımsızlık denildiÄŸi zaman, elbette siyasi, mali, iktisadi, adli, askeri, kültürel ve benzeri her hususta tam bağımsızlık ve tam serbestlik demektir. Bu saydıklarımın herhangi birinde bağımsızlıktan mahrumiyet, millet ve memleketin gerçek anlamıyla bütün bağımsızlığından mahrumiyeti demektir. (1921)
M.Kemal ATATÜRK




Ä°zmir Telefon Åžirketinin KuruluÅŸu

Cumhuriyetin KurulduÄŸu Yıllarda Devletin Bütçesi Tamtakırdır. Üstelik Osmanlı Devletinin Borçlarının büyük bir bölümü üstlenilmiÅŸtir. Telefon Yatırımları oldukça pahalıdır. Ticaretin önemli merkezlerinden birisi olan Ä°zmir’de ticari hayatın geliÅŸmesi için Telefon haberleÅŸmesi için yatırım yapmak zorunludur. Bu ortamda Ä°zmir Belediyesi Ä°zmir Telefon Åžebekesini kurmak için imtiyaz talebiyle Hükümete baÅŸvurur. 1924 yılında belediyenin imtiyazı almasının ardından 1925 senesinde Ä°stanbul Telefon Åžirketi Ekçi Ustabaşısı Halil Orhan’a Ä°zmir’de bir manyetolu telefon ÅŸebekesi kurdurulmuÅŸ ve 200 abone ile tesis iÅŸletmeye açılmıştır. Bir süre sonra Ä°zmir telefon ÅŸebekesinin yatırım için gerekli finansmanı temin edebilmesi amacıyla hükümet, Ä°zmir Belediyesi’ne Ericsson firması ile ortak olması için izin vermiÅŸtir. 31 Mart 1926 tarihli imtiyaz sözleÅŸmesi uyarınca 5 Haziran 1927 tarihinde Ä°zmir ve Civarı Telefon Anonim Åžirketi kurulmuÅŸtur. 

Åžirketin kurucuları Ä°zmir Belediyesi ile Ericsson Åžirketidir. Ä°mtiyaz sözleÅŸmesine göre, imtiyaz otuz sene müddetli olup, tamamen merkezi batarya sistemi ile çalışacaktır ve Ä°zmir, Karşıyaka, Birunabat, Buca’yı kapsamına alacaktır. 400.000 TL. olarak tespit edilen sermayenin 300.040 TL. si ödenmiÅŸ durumdadır. Hisselerin %51’i Ä°zmir Belediyesi ile Ericsson Åžirketine aittir. %49’u ise hamiline muharrerdir. Hisselerin belediye ve Ericsson’a ait olan kısmı imtiyaz süresince baÅŸkasına devredilemez. 1930 yılında ÅŸirketin idare meclisi üyeleri halı tüccarı Akarcalızade Vehbi Bey, eczacı Süleyman Ferid Bey (Eczacıbaşı), Monsieur G. Nils Krook ve Monsieur Rapa’dır. Åžirket imtiyaz sözleÅŸmesinin 48.maddesi uyarınca, Ericsson ÅŸirketinden 943.000 Ä°sveç kronu tutarında malzeme satın almakla yükümlüdür.Bunun üzerine Ä°zmir’de Ericsson fabrikası imalatı olan ‘hultmonnericsson otomatik sistem santrali’ 28 Ekim 1928 tarihinde tesis edilmiÅŸtir. Ä°zmir ve civarının telefon ÅŸebekesini kurmak ve iÅŸletmekle yükümlü olan ÅŸirket, varlığını, devletleÅŸtirildiÄŸi 1938 yılına dek sürdürmüÅŸtür. Bu süre içinde telefon abonelerinin sayısına iliÅŸkin detaylı verilere ulaşılamamıştır. Ancak belediye imtiyazı aldığında iki yüz aboneyle hizmete baÅŸlandığı, 1930 yılına gelindiÄŸinde abone sayısının 1300 olduÄŸu bilinmektedir.

Ä°zmir telefon ÅŸirketinin kuruluÅŸunda izlenen stratejinin bu dönemde yabancı sermayeye yönelik politikayla uygunluk içinde olduÄŸu söylenebilir. Cumhuriyetin kuruluÅŸ yıllarında geçmiÅŸte kapitülasyonların yaÅŸattığı acı deneyimlere karşın yabancı sermayeye yönelik bir karşı çıkış söz konusu olmamış, kanunlara riayet etme ÅŸartıyla yabancı sermayenin ülkeye girmesi kabul edilmiÅŸtir. Ancak doÄŸrudan yabancı sermaye yatırımları yerine yerli sermayeyle ortaklık biçimindeki yabancı yatırımlar öncelikli olarak desteklenmiÅŸtir. Ä°zlenen bu politikaya paralel biçimde, devlet, Ä°zmir ve civarının telefon ÅŸebekesi kurma iÅŸini üstlenen belediyenin yatırım için gerekli olan finansmanı temin etmesi için Ericsson ÅŸirketiyle ortaklık kurmasına izin vermiÅŸtir.

Ä°zmir Telefon Åžirketinin DevletleÅŸtirilmesi

Ä°zmir Telefon Türk Anonim Åžirketi, 24 Ocak 1938 tarihinde hükümet tarafından satın alınmıştır. Åžirketin satın alınması için yapılan müzakereler yaklaşık olarak iki yıl sürmüÅŸ, satın alma mukavelesi hükümet adına Bayındırlık Bakanı Ali Çetinkaya ve ÅŸirket adına ise Ä°zmir Belediyesi daimi encümeni üyelerinden Faik Ener ile ÅŸirket idare meclisi üyesi ve ÅŸirket direktörü Yngve Rapp tarafından imzalanmıştır. Bu mukaveleyle ÅŸirketin Türkiye’de mevcut menkul ve gayrimenkul malları ile hak ve menfaatleri 1 Ocak 1938 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere hükümete geçmiÅŸtir. Fiili devir teslim töreni 1 Åžubat 1938’de yapılmıştır. Åžirketin hükümet tarafından satın alınması 25 Nisan 1938 tarihinde 3375 sayılı kanunla onaylanmıştır. Ä°zmir Telefon tesisatının satın alınmasıyla birlikte Ä°zmir Telefon MüdürlüÄŸü kurulmuÅŸ ve bu müdürlük Bayındırlık Bakanlığı’nın kontrolü altında olmak üzere PTT Genel MüdürlüÄŸü’ne baÄŸlanmıştır. Ä°zmir Telefon MüdürlüÄŸü’nün gelir ve giderleri de PTT Genel MüdürlüÄŸü bütçesinin gelir ve giderleri ile karıştırılmayarak ayrı bir kısımda gösterilmiÅŸtir.

Mukaveleye göre ÅŸirkete bütün imtiyaz hak ve menfaatleri ile tesisatın devir bedeli olarak toplam 1.200.000 TL. yirmi seneiçinde ödenecektir. Tesisatın 1936 yılı bilanço kıymeti 720 küsur bin liradır.

Ä°zmir Telefon Åžirketinin imtiyaz süresi dolmadan 19 yıl önce, 1935 yılı içinde hükümetin ÅŸirketi satın almak üzere baÅŸvuruda bulunmuÅŸ olması tamamen döneme hakim olan altyapı hizmeti veren kuruluÅŸları devletleÅŸtirme politikası doÄŸrultusundadır. Zira, ekonomik zorunluluktan kaynaklanan nedenlerle bazı hizmetlerin özel teÅŸebbüs tarafından yürütülmesine geçici bir süre izin verilmiÅŸti. Artık devletin, bu tür tesisleri kuracak maddi gücü de, yabancılarca iÅŸletilenleri devletleÅŸtirecek maddi gücü de vardı. Ä°zmir Telefon Åžirketinin DevletleÅŸtirilmesine etki eden faktörlerden en önemlisi de, Atatürk’ün Dünyanın bir savaşın eÅŸiÄŸine geldiÄŸini görmesidir. Ä°zmir’de Ä°talyanların gözünün olduÄŸunu bilen, 2. Dünya Savaşının yaklaÅŸtığını sezen ve “Muhaberesiz, Muharebe olmaz” diyen Atatürk’ün bir savaÅŸ sırasında, yalnızca bir ilde hizmet veriyor olsa da, çoÄŸunluk hisselerine sahip olmasa da Telekomünikasyon tesislerinin yabancıların elinde olmasına izin vermesi zaten düÅŸünülmezdi…

SONUÇ

Ä°zmir Telefon Åžirketi’nin 30 yıllık imtiyazı olmasına karşılık, 11 yıl dolmadan 77 Yıl Önce Bugün 24.Ocak.1938’de devleÅŸtirildi…

Tam Bağımsızlığı Atatürk nasıl tanımlıyor: “Tam bağımsızlık denildiÄŸi zaman, elbette siyasi, mali, iktisadi, adli, askeri, kültürel ve benzeri her hususta tam bağımsızlık ve tam serbestlik demektir. Bu saydıklarımın herhangi birinde bağımsızlıktan mahrumiyet, millet ve memleketin gerçek anlamıyla bütün bağımsızlığından mahrumiyeti demektir.”

Bu tanıma göre Milli Telekomünikasyon ÅŸirketini yabancı sermayeye satan bir ülkeye Tam Bağımsız denebilir mi?

Tam bağımsız Türkiye özlemiyle…

Not: Bu yazının hazırlanmasında büyük ölçüde Sayın ÇaÄŸla Kubilay’ın CUMHURÄ°YETÄ°N KURULUÅž YILLARINDA TELEKOMÜNÄ°KASYON POLÄ°TÄ°KALARI (1923-1939) isimli Yüksek Lisans Tezinden yararlanılmıştır.