Yunus TÜRKÖLMEZ

“Uyumayacaksın,                                                                          

Memleketin hali seni seslerle uyandıracak.                                         

Oturup yazacaksın, çünkü sen artık o sen deÄŸilsin.                             

 Sen ÅŸimdi ıssız bir telgrafhane gibisin” *

Diyarbakır’da “Birinci Telgrafhane Hadisesi”. (1905)

GüneydoÄŸudaki Hamidiye Alaylarının bir bölümünün başında ViranÅŸehir’de yerleÅŸik Milli AÅŸiretinin baÅŸkanı Mahmut oÄŸlu Ä°brahim AÄŸa (Berho) bulunuyordu. Saray tarafından çok sevilen ve 1902 yılında “PaÅŸa” rütbesi verilen aÄŸanın emrinde 20 Alay civarında bir kuvvet bulunuyordu.

 Ä°brahim AÄŸa elindeki yetkiyi hiç de iyi kullanan birisi deÄŸildir. Emrindeki kuvvetlerle KaracadaÄŸ’daki göçmen “Drahi” Boyunu soyar. 1901 yılında da “Åžammar” ve “Anaza” göçmen boylarını yaÄŸmalamıştı. PaÅŸanın emrindeki Hamidiye Alaylarının özellikle köylerdeki talan ve yaÄŸmalarından halk iyice bunalmıştır.

Yapılan haksızlıkları ve baskıları Vali Fehmi Bey dahil hangi devlet görevlisine anlatsalar da bir sonuç alamıyorlardı. Üstelik ÅŸikâyet edenler de çeÅŸitli baskı ve iÅŸkencelere maruz kalıyordu.

Ä°yice bunalan Diyarbakır halkı 1905 Temmuzunda önce ÅŸehirdeki tüm dükkânları kapatır, ardın da ayaklanarak Telgrafhaneyi iÅŸgal eder. Ä°syancılar doÄŸrudan Abdülhamit ile iliÅŸki kurarak Ä°brahim AÄŸa ve avanesinin halka zulmettiÄŸini, bu nedenle isyan ettiklerini, paÅŸa ve diÄŸer sorumluların askerlikten çıkarılmasını ve sürülmelerini isterler. Ayrıca bazı yüksek rütbeli görevlilerin ve subayların da Ä°brahim PaÅŸa’yı koruduklarını, bu durumun da düzeltilmesini saraydan talep ederler.

Askeri vali telgrafhaneye gelerek dağılmalarını emreder. Kalabalık bu emri reddederek uymaz. Ertesi gün saraydan, durumun yerinde incelenmesi için bir heyet gönderileceÄŸinin bildirilmesi üzerine olaylar yatışır ve iÅŸgale son verilir.

Gelen heyet pek yararlı olamasa da bir süre sonra Ä°brahim PaÅŸa Hicaz Demiryolunu koruma göreviyle Åžama sürgüne gönderilir. Ancak bu arada madalya ile de onurlandırılmıştır.

 “Ä°kinci Telgrafhane Hadisesi”. (1908)

 “Uyuyamayacaksın,                                                                           

Düzelmeden memleketin hali.                                                                  

  Gözüne uyku giremez ki.”

Ä°brahim PaÅŸa’nın sürgüne gönderilmesi üzerine bölgede iki yıla yakın bir rahatlama olsa da 1907 senesinde Hamidiye Alayları tekrar iÅŸi azıtırlar. Yine köylerde yaÄŸma ve soygunlara baÅŸlamışlardır. Saldırdıkları köylerden halkın mallarını ve hayvanları alıp gidiyorlardı. Artık ÅŸehirde ki ticaret hayatı bile felce uÄŸramıştı. Her an ÅŸehre saldırılacağı beklentisi artmıştır.

Ä°ÅŸte bu durum 1908 yılında ikinci Telgrafhane Hadisesi olarak kayıtlara geçen olayların baÅŸlamasına sebep olur. Önce 700-800 kiÅŸilik bir topluluk halinde valinin konağına yürüyerek bir ÅŸeyler yapması istenir. Ancak vali görüÅŸmeyi kabul etmediÄŸi gibi halkın isteklerini de kabul etmez.**

Hükümet ileri gelenlerinin olaylara kayıtsız kalışı halkı yeniden galeyana getirir. Ziya Gökalp baÅŸta olmak üzere Pirinçcizade Arif, Yasinzade Åževki (Ekinci), CizrelioÄŸlu Aziz, Hacı KadiraÄŸazade Rıza, Müftü Suphi Efendi ve kentin diÄŸer ileri gelenleri, ‘nakib-ül eÅŸraf’ Hacı Mesut Bey’in evinde toplanırlar. Aldıkları karar gereÄŸi yeniden Telgrafhane iÅŸgal edilir ve padiÅŸaha Ä°brahim PaÅŸa ile adamlarının uzaklaÅŸtırılmaları için birçok telgraf çekilir. Yaklaşık 400 kiÅŸi de dışarıda telgrafhaneyi korumak için bekleyiÅŸtedir.

Sarayın bütün ısrarlarına raÄŸmen iÅŸgal devam eder ve halk dağılmaz. On bir gün süren bu iÅŸgal ve haberleÅŸmenin kesilmesi Bab-ı Ali’yi telaÅŸlandırır ve harekete geçirir. (Kimi kaynaklara göre ise bu iÅŸgal üç gün sürmüÅŸtür) Zira o dönemde Avrupa’yı Hindistan, Çin ve Avusturalya’ya baÄŸlayan telgraf hatları Diyarbakır’dan geçmektedir.***

Nitekim haberleşme ağının kesilmesi Avrupa Devletlerini ciddi olarak rahatsız etmiş ve padişaha baskı yapmalarına sebep olmuştur.

Nihayet Ä°brahim PaÅŸa’nın Halep’e gönderilerek hakkında gerekli incelemelerin yaptırılacağı, cezalandırılması yönüne gidileceÄŸi ve gasp edilen mallarının halka geri verileceÄŸi hakkında bir ferman çıkarılır. Bunun üzerine iÅŸgale son verilir ve halk dağılır.

 Bir süre sonra kente gelen inceleme heyeti sadece Ä°brahim PaÅŸanın deÄŸil, Telgrafhane iÅŸgalcilerinin ve elebaşılarının da cezalandırılarak sürgüne gönderilmeleri gerektiÄŸi yönünde bir rapor yazar. Bu rapor üzerine padiÅŸah her iki tarafı da affeder. Bu durumda hem olaylar bir sonuca baÄŸlanmamış, hem de halka yapılan zulüm aslında yine cezasız kalmıştır.

Ancak 1908 yılında meÅŸrutiyetin ilanından sonradır ki halkın tekrar harekete geçmesi üzerine Ä°brahim PaÅŸa görevinden uzaklaÅŸtırılmıştır.

(Diyarbakır Ä°l Yıllığı. 1967. S.205-206 /  H. Zafer Kars. “Belgelerle 1908 Devrimi Öncesinde Anadolu”. Kaynak Yayınları 37. Kasım 1984. /  Basmacıyan, K.J. “Anadolu’da ki Devrimci Hareket.” Revue du Monde Musulman. Paris, Nisan 1908, cilt 4, sayı 4. / Mustafa Akif Tütenk. Mahsul-i Leylali-i Hayatım veya GörüÅŸ ve SeziÅŸ. KARA-AMÄ°D. Ä°stanbul, 1960.sayı 2-4. Sayfa 318-320. Kara Amid.  Diyarbakır’ı Tanıtma DerneÄŸinin yılda üç kez yayınladığı dergi.)

 * Melih Cevdet Anday. “Telgrafhane” ÅŸiirinden. **Çünkü Ä°brahim AÄŸa bu olaylardan yaklaşık iki ay önce padiÅŸaha 140 katır yükü tereyağı göndermiÅŸti. Ayrıca aÄŸanın yaklaşık 400 köyü ve 60.000 baÅŸ sürüsü vardır.*** Telgrafhanede, Fransız’ca olarak yapılan bu haberleÅŸmeyi sürekli olarak saÄŸlayacak görevli personeller mevcuttu. 

  Dostlukla...